Zwerfsteentoerisme (6): Broken Circle / Spiral Hill, Emmen

 [Oorspronkelijk gepubliceerd 27 april 2014. Bijgewerkt 14-04-2023] –  Het land art kunstwerk Broken Circle / Spiral Hill * van de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson (1938-1973) is gelegen aan de rand van de grote zandafgraving van firma De Boer in Emmerschans.

* De Groningse beeldhouwer en landschapskunstenaar Derk den Boer  ontwierp bij Yde een land art werk met een sterk gelijkende titel: Gebroken Cirkel (Broken Circle). Het zijn echter het totaal verschillende kunstwerken.

Smithson’s werk bestaat uit twee delen:

  • Een smalle strook zand steekt als een gebogen pier uit in de zandplas. Daartegenover, als spiegelbeeld, is een gebogen gracht gegraven die in verbinding staat met het water in de groeve. De halve cirkel zand ertussenin vormt een schiereiland. In het midden ligt een enorme zwerfkei, als de pupil in een oog van zand en water.
  • Iets hogerop op het talud, tegen de bosrand aan, ligt een kleine heuvel. Hij is beplant met laagblijvende wintergroene cotoneaster. Vanuit de verte lijkt het een met mos begroeid, kegelvormig slakkenhuis. Tussen de groene cotoneasterkussens door voert een smal paadje van wit zand in naar boven. In twee windingen, tegen de klok in, bereik je de top. Onderweg heb je een prachtig uitzicht over Smithson’s gebroken cirkel in de zandplas, telkens een stukje hoger.

broken circle, Emmen 16 aug 2013

Robert Smithson (Literatuur, 11) maakte dit werk in 1971, voor de legendarisch genoemde expositie Sonsbeek buiten de perken, met als thema Ruimte en ruimtelijke relaties. Het is het enige land art werk van Smithson buiten de Verenigde Staten. (In de VS zijn er nog Spiral Jetty en Amarillo Ramp, zie verderop in deze blogpost). Twee jaar later, zomer 1973, overleed Smithson bij een vliegtuigongeluk. Hij was toen 35 jaar.

In 2011 werd het 40-jarig bestaan van Broken Circle/Spiral Hill herdacht met twee speciale exposities: Robert Smithson in Emmen. Broken Circle / Spiral Hill revisited en The Ultraperipheric (met werk van eigentijdse kunstenaars die door Smithson zijn beïnvloed), beide van 17 sept. – 27 nov. 2011. (Literatuur, 7). Op 30 maart 2012 volgde een symposium, Rethinking Robert Smithson. (link1, link2) en de publicatie van het boek Robert Smithson: Art in Continual Movement (2012) (Literatuur 1). Het jubileum werd georganiseerd door Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) en de stichting Land Art Contemporary (LAC).

Op 19 juni 2021 was het 50 jaar geleden dat Broken Circle / Spiral Hill gereed kwam. Speciaal voor dit jubileum was het kunstwerk opgenomen in het programma van de 3e editie van Into Nature, een tweejaarlijkse Drentse kunstroute in het buitengebied. Tijdens deze biënnale was Broken Circle/Spiral Hill een aantal weekenden opengesteld voor het publiek. Daarnaast organiseerden de Holt/Smithson Foundation (VS), Land Art Contemporary, CBK Emmen en Into Nature een programma waarin Broken Circle / Spiral Hill  centraal stond, o.a lezingen, een fototentoonstelling, een  filmvertoning en een gesprek met kunstenaars over het werk van Smithson en het belang van zijn gedachtegoed voor de hedendaagse kunst. (link1, link2, link3) (video1, video2).

Robert Smithson

boek SmithsonOver Robert Smithson zijn vele meters boeken en artikelen geschreven. Nog afgezien van de talloze webpublicaties die aan hem zijn gewijd. Smithson zelf was bovendien ook een zeer productief schrijver. Hij maakte niet alleen naam als kunstenaar, maar ook als criticus, kunsttheoreticus en essayist. Bovendien documenteerde hij zijn kunstwerken met talloze notities, schetsen, foto’s en films. Maar ook nadat ik tientallen artikelen, webpagina’s en andere teksten had doorgespit vond ik het nog lastig om een goed beeld te krijgen van Smithson’s veelzijdige en in menig opzicht raadselachtige persoonlijkheid.

Op het net trof ik een artikel van de Letlandse kunstenares Laura Prikule, in het visual arts magazine Studija. Zij weet in één lange zin een treffend portret van Smithson te schetsen. Ik citeer het begin: “Who was this Robert Smithson – a visionary poet from the postindustrial expanses of New Jersey, an almost mythical figure of demiurge who, like one obsessed, roamed around various places difficult to access (Yucatan Peninsula in Mexico, Great Salt Lake in Utah, Florida), leaving behind him works of art in the shape of islands, spirals or trees upside down […]”.  (Literatuur, 10) Hoe fraai ook, één zin is natuurlijk te kort. Daarom als aanvulling hieronder een greep uit Smithson’s relatief korte maar veelbewogen biografische tijdlijn.

1938-1965 

  • Robert Smithson, – geboren in Passaic, New Jersey, 1938 – , blijkt al op jonge leeftijd over artistiek talent te beschikken. Op zijn zestiende, tijdens zijn middelbareschooltijd, wint hij in 1953 een beurs voor de Art Students League of New York. Hij volgt daar twee jaar een kunstopleiding, en later ook een tekenklas bij de High School of Music and Art.
  • Daarnaast heeft hij als kind een grote belangstelling voor de natuur. Hij is een jaar of zeven wanneer zijn vader hem voor het eerst meeneemt naar het New York Museum of Natural History. Ze komen er nog vaak terug. De dinosauriërs maken grote indruk op Robert. Thuis knutselt hij zelf grote dinomodellen van papier. En in de kelder maakt zijn vader een museum voor hem, waar hij zijn verzameling insecten, schelpen en stenen bewaart. Zijn latere fascinatie voor geologie, kristallografie en paleontologie komt dus niet uit de lucht vallen.
  • In zijn vroege werk, eind jaren ’50, volgt Smithson nog de stijl van het abstract expressionisme. Zijn eerste solotentoonstelling is in 1959, in de Artists Gallery in New York. Daar trekken zijn éigen dinosauriërs en andere monsters – verwerkt in schilderijen en collages – nu de aandacht. Een bezoek aan Rome in 1959 wekt zijn belangstelling voor Europese geschiedenis en religieuze, met name Byzantijnse, kunst. Twee jaar later, in 1961, heeft hij in Rome zijn eerste internationale expositie, in de Galleria George Lester. – In 1959 ziet hij in New York Nancy Holt weer terug. Zij kennen elkaar van de basisschool in Clifton, New Jersey. Holt is net als Smithson beeldend kunstenaar en geïnteresseerd in de relatie tussen natuur en kunst. Ze trouwen in 1963 en werken vanaf dan nauw samen.
  • Vanaf 1964 legt Smithson zich steeds meer toe op beeldhouwkunst en het schrijven van essays en kritieken. Hij raakt bevriend met Virginia Dwan, een New Yorkse galeriehoudster en filantrope. Via haar komt hij in contact met minimalistische kunstenaars als Robert Morris, Sol LeWitt en Donald Judd. – Smithson gebruikt de minimalistische stijl – strakke geometrische vormen, industriële materialen, weglaten van details ed. – om zijn eigen visie tot uitdrukking te brengen. Een belangrijk voorbeeld is zijn werk Enantiomorphic Chambers (1965). In twee aan de muur opgehangen metalen frames zijn spiegels gemonteerd. Die spiegels zijn in een hoek geplaatst zodat zij elkaar weerspiegelen. De toeschouwer ziet echter weinig in die spiegels, zichzelf al helemaal niet. Het woord enantiomorfisch verwijst naar het feit dat sommige mineralen, o.a. kwarts, voorkomen in links of rechts georiënteerde kristalvormen, die elkaars spiegelbeeld zijn. Smithson: “If art is about vision, can it also be about non-vision… its form is a bi-polar notion that comes out of crystal structures…” (Literatuur, 12)

1966- 1973

  • Maar daar blijft het niet bij. Al snel wil Smithson zijn werk niet langer beperken tot binnen de muren van museum of galerie (de zogenaamde ‘white cube’, Literatuur 2, p. 1-5), en zoekt hij naar een relatie met het landschap ver daarbuiten. Vanaf 1966 maakte hij verkenningstochten in New Jersey, op zoek naar locaties (sites) die hem inspireren: steengroeves, braakliggende industrieterreinen, ruïnes. Op een van zijn reizen heeft hij het boek Earthworks bij zich van de Engelse sciencefiction schrijver Brian Aldiss. De titel Earthworks neemt Smithson over als typering voor zijn nieuwe werk.
  • In 1966 maakt hij Tar Pool and Gravel Pit, een maquette voor de stad Philadelphia. Het werd nooit gebouwd, maar Smithson beschouwt het later als zijn eerste ‘Earthwork’. Er zijn echter ook andere kunstenaars die het landschap ontdekken. Claes Oldenburg, bevriend met Smithson, laat op 1 oktober 1967 een grafkuil graven in New York’s Central Park. Na lunchtijd wordt het weer dichtgegooid. Dit Placid Civic Monument (ook wel ‘The Hole’ genoemd) is het eerste kunstwerk dat direct in de grond wordt gemaakt. Toch is Oldenburg niet echt een ‘earthworker’, hij houdt zich vooral bezig met popart en happenings.
  • ‘Earth works’ (in twee woorden) wordt de titel van een expositie in Virginia Dwans gallery, New York 1968. Tien landschapskunstenaars laten er hun werk zien: Carl Andre, Herbert Bayer, Michael Heizer, Stephen Kaltenbach, Sol LeWitt, Walter De Maria, Robert Morris, Claes Oldenburg (met een film van zijn ‘Hole’), Dennis Oppenheim en Robert Smithson. Deze expositie markeert het begin van de Earthworks beweging, die tot op vandaag internationaal bekend is als Land art. (Naar verluidt gebruikt de Duitse filmmaker Gerry Schum de naam Land art in 1969 voor het eerst, als titel voor zijn kunstprogramma op televisie, waarin o.a. ook werk van Smithson te zien is) (Literatuur 14, p. 149).
  • Smithson’s werk op de ‘Earth works’ expositie heet A Non-site (Franklin, New Jersey). Het bestaat uit vijf trapeziumvormige bakken, gevuld met brokken gesteente dat afkomstig is van een steenstort in de buurt van Franklin (link). De stad is een rijke vindplaats van mineralen, o.a. het zinkerts smithsoniet (Eng. smithsonite, genoemd naar de Engelse mineraloog James Smithson). Met dit werk brengt Smithson als het ware het landschap van buiten naar binnen. Hij verbindt een specifieke locatie met een afspiegeling ervan in de galerie (containers, stenen, kaarten, luchtfoto’s). De titel ‘non-site’ betekent dat de kijker niets ziet van de echte site, de vindplaats van het materiaal. Ook de woordspeling ‘nonsight’ (link, p. 23) is hier relevant, een variatie op het eerder genoemde thema vision en non-vision.

1970-1973 Trilogie

Spiral Jetty bij Rozel Point
Spiral Jetty bij Rozel Point, 2005. Foto Soren Harward. Bron Wikipedia Commons
  • Smithson’s belangrijkste Earthworks zijn echter zijn ingrepen in het landschap zelf. Het meest beroemd is Spiral Jetty, aan de oever van het sterk vervuilde Great Salt Lake, Utah. Zijn inspiratie ontleent Smithson aan een oud indiaans monument, de Great Serpent Mound. Spiral Jetty heeft de vorm van een lage dijk of pier – 460 meter lang en 4,5 meter breed – die eindigt in een grote, naar links windende spiraal. De pier is gemaakt van zwarte basaltblokken, aarde en witte zoutkristallen. In combinatie met het door algen roze, rood of paars gekleurde water biedt het kunstwerk een spectaculaire aanblik, zoals foto’s op Google Images laten zien. In 1970, wanneer Smithson dit project realiseert, is het waterpeil in het meer extreem laag. Binnen twee jaar is het echter weer zover gestegen dat Spiral Jetty compleet onder water verdwijnt. Pas dertig jaar later, na een droge periode in 2002, komt het werk weer tevoorschijn. De zwarte basaltblokken zijn dan grotendeels bedekt met een witte zoutkorst. Het onderlopen en weer opduiken herhaalt zich nog een aantal malen. Dat onvoorziene aspect geeft Spiral Jetty een bijna mythische status… (link1, link2) (Wikimedia foto Spiral Jetty).
  • Ongetwijfeld is Spiral Jetty de reden waarom Smithson in 1971 door Sonsbeek curator Wim Beeren wordt uitgenodigd deel te nemen aan de expositie Sonsbeek buiten de perken. Via Sjouke Zijlstra, destijds directeur van theater De Muzeval in Emmen komt Smithson terecht bij de zandafgraving van firma De Boer in Emmerschans. Huidige groeve-eigenaar Gerard de Boer Jr., toen zes jaar oud, kan het zich nog goed herinneren: “De kunstenaar was in eerste instantie op zoek naar een veenlandschap, omdat dit karakteristiek is voor Nederland, maar reageerde meteen enthousiast. Het zag er hier toen wel heel anders uit dan nu. Aan de overkant had je een enorme berg met oranje kleihoudende zandlagen. Dat stak prachtig af bij de industriële machines, het witte zand en het blauwgroene water. Vond Smithson ook. Veertien dagen lang heeft ie toen met het personeel van de zandafgraving opgetrokken. Een erg aardige man. En ongelooflijk gedreven. […]. Op aanwijzingen van Smithson heeft mijn vader het project uiteindelijk, samen met enkele van zijn medewerkers, gerealiseerd.” (Literatuur 4).
  • In 1973 werkt Smithson in Texas aan Amarillo Ramp, het derde deel van een trilogie met Spiral Jetty en Broken Circle/Spiral. Het is een aarden wal in de vorm van een bijna gesloten cirkel, aangelegd in een drooggevallen meer. In de eindfase, zomer van dat jaar, wil hij luchtfoto’s maken. Maar zijn vliegtuig stort neer en Smithson komt daarbij om het leven. Het Amarillo project wordt afgemaakt door zijn vrouw Nancy en twee bevriende kunstenaars Richard Serra en Tony Shafrazi (link). Toen ik deze blogpost publiceerde (227-04-2014)  las ik op het internet dat Nancy Holt (link1, link2) kort daarvoor (8 februari 2014) op 75-jarige leeftijd was overleden. Haar laatste project was de film The Making of Amarillo Ramp (2013), op de tentoonstelling “Robert Smithson in Texas” in het Dallas Museum of Art (24 november 2013 tot 27 april 2014).

De bibliotheek  van Robert Smithson

Veel van Smithson’s werken hebben iets raadselachtigs. Dat geldt nog sterker voor zijn essay’s en andere teksten. Ze gaan over zulke uiteenlopende onderwerpen als science fiction, geologie, taal, cultuur, filosofie en kunsttheorie. Over het gebruik van spiegels en spiralen, over asfalt en alogons (link), over plaats en tijd (historisch en geologisch), over verschillende esthetische categorieën (schoonheid, het sublieme, het pittoreske) (link en Literatuur 5). Smithson hield van theorie, abstractie, paradoxen en ironie. Zijn beschouwingen zijn compact geschreven, lang niet altijd gemakkelijk leesbaar. Maar als je eenmaal door zijn kunst en zijn ideeën daarover gegrepen bent kom je er niet gemakkelijk van los.

In 2004 vond een retrospectieve expositie “Robert Smithson” plaats in The Museum of Contemporary Art in Los Angeles. Het bijbehorende, gelijknamige boek – geredigeerd door Eugenie Tsai en Cornelia Butler (Literatuur 16) – geeft een goed overzicht van het veelzijdige kunstenaarschap van Smithson. Het boek bevat een catalogus van Smithsons persoonlijke bibliotheek, die kort na zijn dood in 1973 werd samengesteld door de (toen nog) student kunstgeschiedenis Valentin Tatransky, (Literatuur 16, p. 249-263).  Daarbij een kort essay van Alexander Aleberro, waaruit dit citaat: “The parallels […] between the printed page (culture) and earth’s skin (nature) point to the enormous significance of books for Smithson.” (Literatuur 16, p. 245-248). Het boek en de cataloguspagina’s zijn (deels) te lezen bij Google Books. Een recentere, en uitgebreidere catalogus van Smithson’s bibliotheek werd opgemaakt door Lori Cavagnaro in 2003. Die inventarisatie is opgenomen in het boek van Ann Reynolds: Robert Smithson: Learning from New Jersey and Elsewhere (2004). De Canadees-Amerikaanse kunstenaar Conrad Bakker (link) reconstrueerde  Smithson’s bibliotheek op een artistieke wijze. Ook daar krijg je een indruk uit welke bronnen Smithson zijn inspiratie putte: The Untitled Project: Robert Smithson’s Library and Book Club (link1, link2, link3). De bibliotheek van Smithson, en zijn persoonlijke documenten werden door zijn vrouw Nancy Holt geschonken aan het Smithsonian Institution, Archives of American Art. Nadat Holt in 2014 overleed werden ook haar documenten aan het Smithsonian geschonken. De Robert Smithson and Nancy Holt papers zijn daar digitaal te raadplegen. (link)

Entropie en kunst

Eén thema loopt als een rode draad door Smithson’s werk: entropie. Een moeilijk te vatten begrip uit de thermodynamica, dat opmerkelijk genoeg ook ver buiten zijn natuurkundige context bekend werd, – o.a. in de informatietheorie, biologie, chemie, literatuur en beeldende kunst. Ik waag mij hier niet aan definities. Maar gelukkig is daar de sympathieke ‘rockstar scientist’ Brian Cox die in twee BBC videoclips een heel toegankelijke uitleg geeft bij de begrippen entropie (link1) en arrow of time (link2).

  • Het woord ‘entropie’ werd in 1865 geïntroduceerd door de Duitse natuurkundige Rudolf Clausius, voor het door hem bestudeerde verschijnsel van onomkeerbaar warmteverlies in een gesloten systeem. De Oostenrijkse natuurkundige Ludwig Boltzmann kwam in 1877 met een eigen interpretatie: entropie als maatstaf van (statistische) onzekerheid. Deze definitie had grote impact binnen de thermodynamica. De Amerikaanse ingenieur Claude Shannon zocht in 1948 een naam voor ‘informatieverlies’ in communicatieprocessen. Het verhaal gaat dat de wiskundige John von Neumann hem daarbij zou hebben geadviseerd: “You should call it entropy, for two reasons. In the first place your uncertainty function has been used in statistical mechanics under that name, so it already has a name. In the second place, and more important, nobody knows what entropy really is, so in a debate you will always have the advantage.”
  • Enkele jaren later formuleerde de wiskundige Norbert Wiener in zijn boek The Human Use of Human Beings: Cybernetics and Society (1950) een zeer brede, en bovendien nogal onheilspellende uitleg: “As entropy increases, the universe, and all closed systems in the universe, tend naturally to deteriorate and lose their distinctiveness, to move […] to a state of chaos and sameness.” (Literatuur 17, p. 12). Het schijnt dat Wiener als boektitel eerst Pandora of Cassandra in gedachten had, maar de uitgever ging daar niet in mee. Wiener had als wetenschapper een grote reputatie. En zijn boek werd een bestseller. Op een andere pagina schrijft Wiener weliswaar dat “[…] the question of whether to interpret the second law of thermodynamics pessimistically or not depends on the importance we give to the universe at large, on the one hand, and to the islands of locally decreasing entropy which we find in it, on the other.” (Literatuur 17, p. 39). Maar de geest was uit de fles en de toon gezet. Het entropiebegrip maakte sinds de jaren ’50 een niet te stuiten opmars in de maatschappij. Als een met misverstanden beladen metafoor. Als een niet meer weg te denken synoniem voor allerhande chaos tot en met profetieën over het einde der tijden. Vele auteurs hebben zich sindsdien beziggehouden met de vraag hoe dat allemaal mogelijk was.
  • Philip J. Davis (emeritus hoogleraar wiskunde, Brown University) vat het helder en bondig samen: “Authors employing the term range widely from apocalypticists to mathematicians, physicists and physicians, to information theorists, to musicians and film makers, to art and literary critics, to social anthropologists, to theologians all of whom, in their descriptions, speculations, fantasies and predictions have given us insights as well as spawning inconsistencies, misunderstandings, controversies, confusions, paradoxes and dilemmas. It is worth considering the reasons for this spread. Part of the reason is that it is chic or clever to be on the “cutting edge of ideas” by using scientific terminology – a form of name-dropping; but much more significantly, entropy provides a wide descriptive framework, often metaphorical, into which one can fit or unify diverse observable phenomena.” (Literatuur 3, p. 121) En hij besluit met: “There is, alas, a tendency to view what has happened to the world as the workings of a Grand Scheme, an Eternal Dynamic of the Universe. Eternal Dynamics are often proposed and formulated in scientific or pseudo-scientific language. […] We should evaluate such inroads with open eyes, an open mind, with circumspection and with a substantial dose of skepticism.” (Literatuur 3,  p. 134).
  • Volgens B.G. Kyle (emeritus hoogleraar chemische technologie, Kansas State University) zit er aan het metaforisch gebruik van entropie zelfs een mystieke aspect: “Here we see the entropy principle invoked metaphorically and identified simultaneously with two opposing tendencies: ordering and disordering […] . Of all the properties of matter, entropy is most difficult to conceptualize and seems the most contrived. It  cannot be evaluated directly from an experimental measurement, but must be calculated from a somewhat arbitrary computational path and thus its existence and evaluation are closely tied to human activity. It is tainted with a human scent. Perhaps this is a reason this most anthropomorphic of all the concepts of science has fascinated the human mind. Despite its mystique, entropy actually provides very little insight into the mysteries of nature.” (Literatuur 6, p. 96).
  • In de literatuur van de jaren ’60 en ’70 werd de entropie als metafoor al snel opgepikt, o.a. binnen het sciencefiction genre. Met name ging het om vertegenwoordigers van de New Wave stroming – zoals J.G. (James Graham) Ballard en de al eerder genoemde Brian Aldiss.
  • Lois P. Zamora (hoogleraar Engels, geschiedenis en kunst, Houston University) maakt onderscheid tussen de al langer bestaande  apocalyptische traditie – waartoe zij o.a. William Faulkner en de onlangs overleden Gabriel Garcia Marquez rekent -, en de nieuwe entropiebenadering van schrijvers als Thomas Pynchon en William Burroughs: “the entropic vision is far more extreme in its hostility toward human value and potential than is the apocalyptic vision. In the physics of entropy, as in the myth of apocalypse, temporal movement is unidirectional and irreversible, envisaging a future that is qualitatively different from the past or present. But unlike apocalyptic temporality, the entropic vision admits no possibility that time may prove redemptive or regenerative.” (Literatuur 19, p. 55).
  • Ook Robert Smithson raakte in de ban van het thema. Hij was een sciencefiction liefhebber en bekend met het werk van Ballard en Pynchon. Hij hield van desolate landschappen en ruïnes (Literatuur, 8). Smithson’s essay Entropy and the New monuments bevat een directe verwijzing naar de omschrijving van Wiener: “[…] the whole universe will burn out and be transformed into an all-encompassing sameness.” (Literatuur, 15, eerste alinea). Entropie moet voor Smithson een buitengewoon krachtig begrip zijn geweest. Een verwijzing naar het onomkeerbare verloop van de tijd, de geschiedenis (de ‘arrow of time’). Maar ook een verwijzing naar het geologische tijdsbegrip, naar processen van erosie en verval. Zie nogmaals de videoclips met Brian Cox.

In de zomer van 1989 was ik op de expositie Magiciens de la Terre in het Parc de la Villette, Parijs. Ik stond voor een enorm, meterslang model van een boekenplank met half vergane boeken: From the Entropic Library van Claes Oldenburg. Het woord entropie kende ik toen nog niet. Maar Oldenburg’s aangevreten popart boekenkast zette mij veel later (2007) aan tot het schrijven van mijn eerste blogtekst. Dit jaar was het 25 jaar geleden dat deze veelbesproken expositie werd georganiseerd. Centre Pompidou herdacht Magiciens de la Terre met een symposium, een documentaire expositie en een boek (link1, link2)
boek Zamora

Broken circle / Spiral Hill revisited

Ik was een paar keer eerder in zandgroeve De Boer geweest. In 1986 en 1989 had ik vooral oog voor geologische bijzonderheden, al heb ik Smithson’s werk toen wel opgemerkt. In 1997 kwam ik nog eens langs, ook om Broken Circle beter te bekijken. De groeve stond bij stenenverzamelaars bekend om de talloze zwerfstenen die er werden gevonden, en om de fraaie, roodbruin gekleurde keileemwanden. Dichtbij ligt het hoogste punt van de Hondsrug, het Haantjeduin, ca. 26 m boven NAP. In de jaren ’80 en ook bij mijn bezoek in 1997 waren de groevewanden nog goed te zien. Maar zeker in 1971 moeten ze een indrukwekkend decor zijn geweest. Het is goed te begrijpen waarom Smithson zo ingenomen was met deze locatie. De hellingen zijn nu afgevlakt en grotendeels begroeid. Maar nog steeds is het een bijzondere plek.

Vrijdag 16 augustus 2013 was ik er weer. Groeve-eigenaar Gerard de Boer deed het hek voor mij open. Hij liet mij de expositieruimte zien, die tot de nok gevuld was met boeken, foto’s, tekeningen en krantenknipsels. En ik kreeg de gelegenheid om de film Breaking Ground: Broken Circle / Spiral Hill (1971-2011) te bekijken. De video bevat origineel filmmateriaal van Smithson uit 1971, aangevuld met met nieuwe opnames die werden gemaakt in 2011, onder leiding van Nancy Holt. Smithson was onder de indruk van de watersnoodramp van 1953. Hij wilde bij de aanleg van Broken Circle de herinnering aan de dijkdoorbraken oproepen. Stukje bij beetje liet hij zand weggraven, waarna het water naar binnen stroomde, de cirkel in. Over entropie gesproken: vrij snel na gereedkomen dreigde het kunstwerk ten prooi te vallen aan verval door verstuiving van de heuvel en verzakking van de oevers. De Spiral Hill werd beplant en de oevers van Broken Circle voorzien van beschoeiing. Halverwege de jaren ’80 was het opnieuw mis. Recreatie rond de zandplas had zijn sporen nagelaten. En het waterpeil was zo hoog gestegen dat de cirkel onderliep (zoals ook bij Spiral Jetty gebeurde). Door ophoging werd het kunstwerk in 1987 op het nippertje gered. Het beheer en onderhoud van zo’n kwetsbaar project zal altijd extra zorg vragen. Zo te zien is die zorg bij de firma de Boer in goede handen. Een bijzonder element is de enorme zwerfkei midden in de cirkel. Het gevaarte kwam in 1969 tevoorschijn uit de groevewand. Smithson wilde hem eerst uit de weg hebben. Maar verplaatsen was alleen mogelijk met zwaar legermaterieel, en dat zou te duur worden. Dus bleef de steen liggen en paste Smithson zijn ontwerp er op aan. Achteraf bekeken was dat maar goed ook. Het rotsblok vormt nu een natuurlijk middelpunt van Broken Circle. Zwerfsteenspecialist Harry Huisman beschreef de steen in zijn serie over grote keien. Hij determineerde hem als een gneis. Ik kon dat ter plekke niet goed zien, de steen is voor een groot deel erg donker verkleurd. Over het gewicht las ik verschillende berichten. In een artikel in De Groene Amsterdammer weegt de kei 23 ton (Literatuur, 18), een artikel in de Volkskrant noemt 32 ton (Literatuur, 9). Op de website van zwerfstenenspecialist Harry Huisman staat hij genoteerd voor meer dan 40 ton… (link). De doorslag geeft een krantenknipsel uit 1987 in het jubileumboek Robert Smithson: Art in continual movement (Literatuur 1, p. 91). Bij herplaatsing van de steen werd hij door de hijskraan gewogen: het was precies 32,2 ton. De Volkskrant had het bijna goed.

Vanaf de top van Spiral Hill kijk ik uit over het grijsgroene water, omzoomd door de beboste groevewanden. Links in de verte staat een roestige sorteerinstallatie. In het water steekt een smalle landtong uit en daarnaast een mini-eilandje dat schuilgaat onder een donkere struik. Bij elkaar lijken ze een herhaling van Smithson’s gebogen pier van zand met de zwarte kei, onderaan de heuvel. Af en toe strijkt een glinstering over het water. Aan de oever zie ik een visser, verder niemand. “This play of inversions between foreground and background, of nature and culture, art and industry is suggested in the very form of the Broken Circle, whose alternating and continuous arms of sand and water suggest the Taoist unity of yin and yang.” (Literatuur 13, p.8)

BezoekersinformatieOp de website Broken Circle / Spiral Hill is meer  informatie te vinden over het kunstwerk en over bezoekmogelijkheden.

  

 .Literatuur

  1. Commandeur, I., & Riemsdijk-Zandee, T. van (Eds.) (2012) Robert Smithson: Art in continual movement. Amsterdam: Alauda. [Samenvatting op de website van Alauda Publications]
  2. Davidts, W. (2001). Messy minimalism. De witte raaf, 93. [Artikel]
  3. Davis, P.J. (2011).  Entropy and society: Can the physical/mathematical notions of entropy be usefully imported into the social sphere? Journal of Humanistic Mathematics, 1, 1, 119-136. [PDF]
  4. Dost, L. (2009). Broken Circle/Spiral Hill – Poëtisch project tussen graafmachines en shovels. N34 – Landschap in Transit, nov. 2009. [Artikel]
  5. Jacobs, S (2002). Kleine esthetica van het neo-pittoreske. De witte raaf, 95. [Artikel]
  6. Kyle, B.G. (1988). The mystique of entropy. Chemical Engineering Education (CEE), 22(2), 92-97, 102. [PDF]
  7. Marijnissen, H. (2011). Na veertig jaar is de Emmer’ cirkel gesloten. Trouw, 25-10-2011. [Artikel]
  8. Pas, J. (2011 ). Ruins & reconstructions: Eroding modernism in the work of Robert Smithson, Gordon Matta-Clark and Luc Deleu. In: F. Le Roy (Ed.) Tickle your catastrophe (pp. 33-48). Gent: Academia Press. [Recensie, Google books link]
  9. Pontzen, R. (2011). Keigoed.Volkskrant 16 sept 2011. [Artikel]
  10. Prikule, L. (2009). Robert Smithson and Nomadism. Studija magazine, 5 (68). [Artikel]
  11. Robert Smithson, biography. [Artikel op de website van de holtsmithsonfoundation.org]
  12. Robert Smithson (2010). [Artikel op de website Visual Narrative]
  13. Shanken, E.A. (2013). Broken circle &/ Spiral Hill? Smithson’s spirals, pataphysics, syzygy and survival. Technoetic arts, 11, 1, 3-14. [PDF]
  14. Sleeman, J. “Like two guys discovering Neptune”: Transatlantic dialogues in the emergence of Land art. In: R. Peabody (Ed.) (2011). Anglo-American exchange in post-war sculpture 19045-1975 (pp. 148-163). Los Angeles: Getty publications. [PDF]
  15. Smithson, R. (1966). Entropy and the New Monuments. [Artikel op de website van de holtsmithsonfoundation.org]
  16. Tsai, E. (Ed.) (2004). Robert Smithson. Berkeley: University of California Press. [Catalog of an exhibition held at the Museum of Contemporary Art, Los Angeles, Sept – Dec. 2004, the Dallas Museum of Art, Jan – Apr. 2005, and the Whitney Museum of American Art, June – Oct. 2005] [deels online te raadplegen bij Google Books, link
  17. Wiener, N.(1989). The human use of human beings: Cybernetics and society. London: Free Association Books. [PDF].
  18. Wolf, J. de. (2021). Een landtong in een halve cirkel. De Groene Amsterdammer, 25 augustus 2021. [Artikel]
  19. Zamora, L.P. (1989). Writing the apocalypse: historical vision in contemporary U.S. and Latin American fiction. Cambridge: Cambridge University Press. Hierin met name hoofdstuk 3: Apocalypse and entropy: physics and the fiction of Thomas Pynchon.
boek Robert Smithson Schetsen van Robert Smithson, expositieruimte BC/SH, 2013

Overige bronnen:

Van Robert Smithson

  • Smithson, R. (1967).  A tour of the new monuments of Passaic, New Jersey. [PDF]
  • Smithson, R. (1968). A sedimentation of the mind: Earth projects. [PDF]
  • Smithson, R. (1972). Interview with Robert Smithson For The Archives of  American Art/ Smithsonian Institution, Conducted by Paul Cummings in New York City, July 14 and 19, 1972. [Artikel]

Over Robert Smithson en Nancy Holt

  • Cunningham, J. (2004). “Image and word, object and idea, inside and outside”: Excavating Robert Smithson’s art from under his writings. Art criticism, 19, 1, 28-51. [PDF op de website van Stony Brook University ]
  • Halley, P. (1981). Beat, Minimalism, New Wave, and Robert Smithson. Arts Magazine, 56, 9, May. [Artikel, onder Writings]
  • Holt Smithson Foundation website. De Holt/Smithson Foundation werd in 2014 opgericht om de creatieve nalatenschap van de beide kunstenaars te behouden en te ontsluiten voor de toekomst.
  • Jones, C.A. (2008). Gestalte geven aan de voorbewuste Smithson. De witte raaf, 135. [Artikel]
  • Nancy Holt (link1, link2, Wikipedia artikel)
  • Robert Smithson [link1, link2, Wikipedia artikel]
  • Turpin, E. (2012/2013). Robert Smithson’s Abstract Geology: Revisiting the Premonitory Politics of the Triassic. In: Ellsworth, E., & Kruse, J. (2012/2013). Making the geologic now: Responses to material conditions of contemporary life. New York: Punctum books. [ISBN-13: 978-0615766362. Artikel]

Over entropie

  • Haglund, J., Jeppson, F. & Strömdahl, H. (2010) Different senses of entropy: Implications for education [PDF]
  • Novak, A. (2021). Broken Circle and Spiral Hill: having entropy the Dutch way. [Artikel op de website van de holtsmithsonfoundation.org]

Over Earthworks, Land art, en Environmental art

  • Evironmental art (Wikipedia)
  • Land art (introductie) [PDFl]
  • Land art (Wikipedia)
  • Arend, L. den 2004). De brede interpretatie van Land art: Kunst en het landschap verweven. Topos, 21. [PDF]
  • Bower, S. (2011). A Working Guide to the Landscape of Arts for Change. [PDF]Onderdeel van LANDSCAPE – Abstracts: Working Guide Papers on Arts for Change. [Artikel]
  • Croak, J. (2003). Land rush. Review of Suzaan Boettger: Earthworks: Art and the landscape of the sixties, 2002. Artnet magazine, Books, 10-11-2003. [Artikel]

Over Broken Hill / Spiral Hill

  • Broken Circle / Spiral Hill. Algemene informatie over Smithson’s land art werk.
  • SKOR (Stichting Kunst en Openbare Ruimte). Deze landelijke stichting, opgericht in 1999, ontwikkelt kunstprojecten in relatie tot de openbare ruimte door middel van inhoudelijke begeleiding en financiële ondersteuning.
  • Land Art Contemporary. De Stichting LAC (oorspronkelijk LACDA geheten) werd in 2011 opgericht door de kunstverzamelaarsfamilie Sanders-ten Holte als een nieuw, meerjarig initiatief om land art projecten in Drenthe te ontwikkelen. Jaarverslag 2018 (PDF)
  • ALAUDA Publications. Alauda Publications is een uitgeverij op het gebied van hedendaagse kunst, cultuur en theorie.
  • Excursie naar Broken Circle / Spiral Hil, 2007. [Artikel op de website van Archined]
  • Heijden, G. van der (2013). Kunstenaars op de Hondsrug. [PDF op de website van Geopark De Hondsrug]

.