[Bijgewerkt 20-08-2017]. In het maartnummer van geologisch tijdschrift Gea las ik vorige week dat in Donderen, november 2012, een aardkundig monument is ingericht. Dit paasweekend (31-3-2013) was een mooie gelegenheid om dat eens van dichtbij te bekijken.
Het was alweer een tijd geleden dat ik in de buurt van Donderen fietste. Aan de noordoostkant bij de Eekhoornlaan waren grote wegwerkzaamheden gaande. Achteraf begreep ik dat er gewerkt wordt aan een herinrichting van de N858 (Yde-Norg) en de N386 (Peize-Vries). Het kruispunt wordt vervangen door een rotonde. Maar er zit ook een verlenging aan te komen van de startbaan van vliegveld Eelde. Langs de weg zie ik een vers gegraven sloot. De donkere bouwvoor steekt mooi af tegen het bijna feloranje dekzand.
Aardkundig monument (*)
De zandrug aan de Oostwaterweg herken ik nog goed, als een kleine verhoging boven de omringende akkers. Ik was er in 1983 voor het eerst. Daarna ben ik er nog wel een paar keer langs geweest. De kleine zandgroeve was eigenlijk niet meer dan een ondiepe sleuf. De wanden waren prachtig gekleurd, van onder naar boven verlopend van wit of grijs tot beige, okergeel, oranjebruin, zwartbruin. In mijn verzameling heb ik nog steeds een setje zandmonsters uit die groevewand. In latere jaren namen oeverzwaluwen de wand in bezit als galerijflat. Gelukkig maar. Want ter bescherming van de vogeltjes bleef de steilrand van de groeve bewaard. Voor dit geologisch monument is een klein stukje opnieuw uitgegraven. Daarin is het fraaie bodemprofiel te zien, waar deze locatie bij geologen, bodemkundigen en andere natuurliefhebbers om bekend staat.
Een verhard paadje en twee klaphekjes geven toegang tot het monument: een flinke kuil van enkele meters breed, waarin het bodemprofiel in de steilrand is blootgelegd. Daarnaast staat, en beetje verdiept, een informatiepaneel opgesteld. Vanaf de weg bekeken zie je alleen de bovenste helft van het hokje boven de grond uitsteken. Het rechterpaneel bevat een afgietsel van het bodemprofiel, het linkerpaneel geeft tekst en uitleg bij de verschillende lagen die in het profiel zijn te onderscheiden. De ontsluiting en het informatiepaneel werden officieel onthuld op 28 november 2012 (zie de video’s hieronder).
Het stuifzand van het Drouwenerzand is sinds 1 oktober 2009 het eerste geologische monument in Drenthe. Deze kuil bij Donderen is nu het tweede monument. Alle lof voor de betrokkenen die dit initiatief mogelijk maakten. Uit de diverse berichten maak ik op dat met name de auteur van het Gea-artikel, Gerrie Koopman (bodemkundige en docent bij Hogeschool Van Hall Larenstein), de drijvende kracht achter het plan is geweest.
Het bijzondere van deze plek is dat, direct onder het maaiveld, binnen een hoogte van zo’n twee meter, de overblijfselen van drie verschillende ijstijden zijn te ontdekken. Van onder naar boven: zacht wit zand uit het Elsterien, keileemafzettingen uit het Saalien en kleurige dekzanden uit het Weichselien. De groevewand in de kuil is echter erg kwetsbaar. Het is te zien dat, sinds de realisatie eind vorig jaar, weer en wind hun werk al hebben gedaan. Er is zand naar beneden gevallen, er zijn richels uitgestoven. Het profiel is nu slechts gedeeltelijk zichtbaar: het oudste, witte zand heb ik niet gezien. En graven in een monument doe je natuurlijk niet. Maar er is genoeg ander zand voor een paar mooie foto’s.
( * ) ‘De term ‘aardkundig monument’ is in 1995 bedacht door Wim Hoogendoorn, medewerker bij de Provincie Utrecht en momenteel voorzitter van de Stichting Aardkundige Waarden.’ (bron: GM Kwadraat, 2004, 2, p. 9.).
In 1995 werd als eerste de zuidflank van de Grebbeberg tot aardkundig monument benoemd, in het kader van het Europees Natuurbeschermingsjaar.(bron: Hoogendoorn, W.(2001): Vijf Aardkundige Monumenten in de provincie Utrecht. Gea, 1, 24-26.)
Grönklittporfiriet
Aan de rand van de kuil ligt een steen. Geen kleintje, ca. 20×20 cm en ruim vijf kilo. Misschien kwam hij uit de kuil. Het kan ook zijn dat hij afkomstig was van de naastgelegen akker, waar hij maar in de weg lag. Ik denk hem te herkennen als een Grönklittporfiriet (of Grönklittporfier), vanwege zijn lilabruine kleur, de dichte grondmassa en de vele witte veldspaatjes, die aan de buitenkant van de steen zijn verweerd tot kleine putjes. Dit gesteentetype wordt beschouwd als een zogenaamd gidsgesteente. Van zulke gesteenten heeft men kunnen vaststellen waar ze vandaan komen, wat het herkomstgebied is. In dit geval ligt het moedergesteente in Dalarna, een streek in Midden-Zweden. Tussen de zwerfkeien langs de Hondsrug zijn exemplaren van Grönklittporfieriet geen ongewone vondsten. En met hun karakteristieke uiterlijk – vooral die putjes in de verweringskorst – vallen ze gauw op. Het meest opmerkelijke aan deze steen is echter dat zowel de boven- als de onderzijde vlak afgeslepen zijn. Een gedeelte van de bovenkant is schuin afgebroken en voorzien van duidelijke groeven. Het is onmiskenbaar bewijs dat deze steen is getransporteerd door gletsjers in de IJstijd.
De steen past mooi in het verhaal dat het monument vertelt, over de drie ijstijden. Hij is als het ware een losse bijlage bij hoofdstuk 2 over het Saalien, de op één na laatste ijstijd van 150.000 jaar geleden. Half Nederland was bedekt door honderden meters dik landijs, met onderin een bodem van rotsblokken, stenen, zand en klei. Ergens in die keileem zat ook deze steen in de verdrukking. Met die achtergrond hoort hij gewoon bij dit aardkundig monument. Op de akker, een paar honderd meter verderop, zie ik een grote paasbult klaar liggen. Thuisgekomen lees ik dat volgens Donderse traditie het jaarlijkse paasvuur altijd op de plaats van de zandgroeve werd ontstoken. Met de komst van het monument moest het paasvuur uitwijken naar een andere locatie. Die blijkt dus inderdaad te zijn gevonden, vlakbij de oude plek.
Landschapsbibliotheek
Donderen viert dit jaar zijn 600-jarig bestaan, van 9 tot en met 12 mei. Ter gelegenheid daarvan worden tal van activiteiten voorbereid. Onder andere door theatergroep PeerGroup, die sinds enkele jaren is gehuisvest in de Donderboerkamp, een voormalig munitiedepot. De groep maakt locatietheater zoals zij het zelf noemen. ‘De rode draad in het werk van PeerGroup zijn thema’s van het platteland, zoals bijvoorbeeld een veranderend landschap, gemeenschapszin, voedselkwaliteit, ecologie en dorpscultuur. In veel projecten werkt PeerGroup samen met een lokale gemeenschap.’ Van vriend Lex kreeg ik een folder over de plannen van PeerGroup voor dit jaar, in de omgeving van Donderen. Daarin staat het volgende te lezen: ‘Het overkoepelende thema van 2013 is ‘Landschapsbibliotheek’. Met dit thema wil de PeerGroup de kunstenaars inspireren werk te maken dat bijdraagt aan een bibliotheek van het landschap rondom Donderen en Peest.’ Dat thema wordt vervolgens uitgewerkt in drie projecten rond de onderwerpen school, natuur en voedsel. Enkele buitenlandse kunstenaars zijn uitgenodigd om vanuit hun persoonlijke visie te werken aan deze projecten. Dat doen ze op verschillende locaties in de P.A I.R. (de Portable Artists in Residence), een tijdelijke, mobiele verblijfplaats. Maar waar PeerGroup spreekt over een landschapsbibliotheek, zou een relatie met het nieuwe geologische monument niet mogen ontbreken.
Meer:
- Aardkundig monument Drouwenerzand. Artikel op de website van Provincie Drenthe (link)
- Aardkundige waarden [Artikel op de website van de Richtlijn herstel en beheer (water)bodemkwaliteit (link)]
- Aardkundige waarden.nl [website met links naar Aardkundige monumenten, Zwerfsteneneiland Maarn en Digitaal zwerfstenenmuseum]
- Geopark de Hondsrug [website over het Hondsruggebied en het UNESCO Global Geopark De Hondsrug]
- Koopman, G (2013). Pleistocene steilrand in Donderen, het tweede aardkundig monument van Drenthe. Gea, 46, 1, 15-18.
- Koopman, G. (2001). Van eigen bodem: drie ijstijden op elkaar in Donderen. Noorderbreedte, 1, p. 34-35. [Artikel op de website van Noorderbreedte (link)]
- Koopman, G. (2006). Van eigen bodem: sporen van de tijd in de bodem van Noord-Nederland. Groningen: Stichting Noorderbreedte. [Bundel van 26 artikelen, uitgebracht ter gelegenheid van het dertigjarig bestaan van het tijdschrift Noorderbreedte. Deze artikelen zijn nog te raadplegen op website van Noorderbreedte (link)]
- Donderen onthult aardkundig monument. (2012). Artikel op de website van RTVDrenthe (link)
- Roekel, A. van (2013). 300.000 jaar in drie meter bodem. Webpagina, maandag 21 januari 2013, op de website van Kennislink.nl (link)
- Steilrand als leesboek. (z.d.). Artikel op de website van Provincie Drenthe (link)
- Website Donderen
Foto’s:
(Klik op een foto voor vergroting)
.