Terugblik op de HBO-bibliotheek (2): de jaren ’80

(Vervolg van Terugblik op de HBO-bibliotheek (1 a): de Academie voor Sociale en Culturele Arbeid)

De Commissie Financiering (1979), waar ik zelf aan deelnam, had tot doel voorstellen te doen over de bekostiging van de bibliotheekvoorziening. Maar door allerlei verwikkelingen konden wij pas veel later rapporteren dan gepland.

Het ministerie, op voorstel van de Werkgroep Grondslagen Rijksbegroting, introduceerde een geheel nieuwe bekostigingssystematiek voor het HBO. En er stonden nog veel ingrijpender veranderingen op stapel: de fameuze STC-operatie (Schaalvergroting, Taakverdeling en Concentratie, van 1983-1987) zat eraan te komen. Het scheelde weinig of de complexiteit van die veranderingen had ons de das omgedaan. Verder streefde de commissie ernaar om het traditionele bibliotheekperspectief aan te vullen met meer algemene managementaspecten. Als rapporteur leverde ik veel conceptteksten aan. Wanneer ik die – soms wat moeizame – formuleringen nog eens teruglees, zie ik daarin vooral een poging om door te dringen op onbekend terrein. Het eindrapport (1982) (1) geeft niet alleen suggesties voor een wenselijke bekostiging, maar laat zich ook lezen als een kapstok voor een meer bedrijfsmatig georiënteerde bibliotheekopvatting.

Ook de HBO-Raad erkende het belang van een goed geoutilleerde bibliotheekvoorziening. De Raad installeerde achtereenvolgens twee commissies die deze prioriteit moesten onderstrepen. Van 1978 tot 1980 was er de Commissie Bibliotheekvoorzieningen, onder voorzitterschap van G.J. Wijnands, van 1981 tot 1982 opgevolgd door de Commissie ad hoc Bibliotheekvoorzieningen, voorgezeten door K. Voogd.
Gerard Wijnands kende ik nog als docent van mijn documentatieopleiding aan de Frederik Muller Academie. Zijn commissie richtte zich op een nadere invulling van de onderwijskundige onderbouwing van de bibliotheekvoorziening (2). De commissie-Voogd kwam uit op de aanbeveling aan de instellingen om een bibliotheekplan te formuleren, als handvat voor de beleidsontwikkeling (3).

Van de aanbevelingen van de Commissie Financiering kwam uiteindelijk niet veel terecht. Dat was eigenlijk ook wel voorspelbaar. De rijksoverheid had tot ver in de jaren ’70 sterke bemoeienis gehad met het HBO, inclusief de bibliotheekvoorziening. Daar kwam met het STC-proces in één klap een einde aan. De trend van de terugtredende overheid bleek ook uit andere stukken: de Nota Hoger Onderwijs : Autonomie en Kwaliteit (HOAK, 1985), het Hoger Onderwijs en Onderzoek Plan (HOOP, sinds 1988), de Wet op het HBO (1986) en het concept van de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW, 1988). Voor een overzicht van de ontwikkelingen in deze periode zie: Bemmel, Ad van (2006). Hogescholen en hbo in historisch perspectief. Den Haag: HBO-Raad. (PDF).

Ondanks alle pogingen om een wettelijke regeling van de grond te krijgen kwam in het WHW-wetsontwerp de bibliotheekvoorziening niet voor. Zelfs de HBO-Raad zag er geen heil meer in en zag af van het instellen van nog weer een commissie, zoals men in 1987 nog van plan was (volgens A. Tilstra, 4).

even wat sorteren..., ASCA 1978

Deregulering, decentralisering, meer autonomie en bestedingsvrijheid voor de instellingen, lumpsum financiering, kwaliteitszorg en concurrentie waren opeens de sleutelwoorden. Van de bijna 400 oude HBO-instellingen bleef na fusies minder dan een kwart over. De nieuwe fusiehogescholen waren voortaan zelf verantwoordelijk voor hun bibliotheekvoorziening. Zij moesten hun eigen bibliotheekbeleid op poten zetten. Op zich was dat geen onlogische stap. Maar de bibliothecarissen die net dachten te kunnen rekenen op meer overheidssteun (landelijke normen, rechtspositie) zagen die hoop in rook opgaan. Het leek erop dat na vijftien jaar, het sprookje over de ontdekking van de HBO-bibliotheek alweer uit was.

Het werd tijd om een paar harde noten te kraken.
Op 13 juni 1984 organiseerden de bibliothecarissen van sociale academies een bijeen-komst in Den Bosch naar aanleiding van het STC-proces. Wij werden toegesproken door Hein van Raak, toenmalig adjunct-directeur van de Bossche academie. In zijn inleiding (5) wond hij er geen doekjes om: de reeks rapporten over de HBO-bibliotheken had veel weg van een repeterende discussie. En naar zijn mening ging die discussie op drie punten de verkeerde kant op:

  • er was onder de bibliothecarissen geen overeenstemming over te hanteren standaardnormen, m.a.w. over de beoogde kwaliteit van de voorziening.
  • verwachtingen ten aanzien van investeringen in betere voorzieningen stonden haaks op de trend naar bezuiniging op overheidsuitgaven.
  • de bibliothecarissen stonden met de rug naar de toekomst waar het ging om het behalen van efficiencywinst door middel van automatisering.

Van Raak: ‘De analyses zijn gemaakt. De noodzaak blijkt voor een HBO-basisvoorziening, toch is er nauwelijks financiële ondersteuning voor een ander beleid. De discussie krijgt een repeterend karakter. Steeds dezelfde vragen omtrent standaardnormen – al dan niet wetenschappelijk onderbouwd – omtrent collectie, personeel en huisvesting. Daarnaast een groeiend inzicht dat bezuinigingen onontkoombaar zijn, terwijl juist nu de noodzaak van een beleid voor HBO-bibliotheken duidelijker wordt verwoord. Maar anderzijds de conclusie: geen integratie die tot opheffing leidt en niet praten over computergebruik, indien niet op iedere HBO-school een goede, conventionele bibliotheekvoorziening voorhanden is. Het lijkt alsof de HBO-bibliotheken de gevangenen geworden zijn van de eigen boekenkast, tactiek en strategie, of wordt een naïeve vorm van onderhandelen voorgestaan?’
En: ‘Hoe hadden de bibliothecarissen zich het verdelingsvraagstuk voorgesteld binnen de instellingen, weliswaar met grotere bestedingsvrijheid in het toewijzen van middelen tussen onderwijzend personeel en onderwijsondersteunend personeel, maar met een afname van onderwijsgelden, waarbij dan nog een duidelijk eigen bibliotheekperspectief ontbreekt en er ook geen overeenstemming is over eigen normen?’
Het moet gezegd, Van Raak had zich goed in de materie verdiept. En hij had voor een groot deel gelijk.

askSam manual 1989Wat betreft het onderwerp automatisering verwees Van Raak naar het automatiseringsproject van de Bredase bibliotheken (6). En hij onderschreef een uitspraak van Johan de Vries, destijds bibliothecaris van de HTS Zwolle: ‘Een afwachtende houding tegenover automatisering in het algemeen lijkt mij bijzonder gevaarlijk. Vanuit de automatiseringswereld worden bij de gebruikers verwachtingen gewekt  waaraan de bibliotheek bij lange na niet kan voldoen.’ (7). Ik herinner mij dat Johan in die periode o.a. een zelfgemaakte KWIC-index als catalogus demonstreerde. Wat jaren later, toen ik zelf ook in de ban van de pc was geraakt, zette hij mij op het spoor van het onconventionele maar uiterst handige tekstbase programma askSam.

Arjen Tilstra, de vroegere directeur van de Bibliotheek- en Documentatie Academie in Groningen, hield op een studiemiddag in 1988 een verhaal met dezelfde strekking (4). Hij waarschuwde voor een neerwaartse spiraal. Maar, hield hij de verzamelde HBO-bibliothecarissen voor, er waren ook kansen. Die lagen in ‘de opkomst van het kwaliteits- en effectiviteitsdenken in het onderwijs. In het bedrijfsleven is het streven naar kwaliteit en effectiviteit van producten en processen nauw verbonden met de verbetering van de informatievoorziening’. En vooral: ‘Belangenbehartiging gaat voorlopig via de weg van de inhoudelijke verbetering van de werksoort. Hoe moeilijk het ook is, alleen uw ondernemingsgeest, initiatief en zelfredzaamheid kan de neerwaartse spiraal ombuigen.’

Literatuur:

  1. Commissie Financiering van de Sectie HBO-bibliotheken (NVB) (1982). HBO-bibliotheken tussen bekostiging en kwaliteitsbepaling : rapport van de Commissie Financiering van de Sectie HBO-bibliotheken (NVB). Deventer: NVB.
  2. Commissie Bibliotheekvoorzieningen (1980). Het hoger beroepsonderwijs en de bibliotheekvoorzieningen. ’s-Gravenhage: HBO-Raad.
  3. Commissie ad hoc Bibliotheekvoorzieningen (1982). Eindrapport van de Commissie ad hoc Bibliotheekvoorzieningen. ’s-Gravengage: HBO-Raad.
  4. Tilstra, A.(1988). Van accepteren naar waarderen: versterking (rechts)positie HBO-bibliothecarissen. Open, 20, 11, pp. 374-377
  5. Raak, H. van (1984) De positie van de HBO-bibliotheek in het kader van het proces van Schaalvergroting, Taakverdeling en Concentratie: inleiding gehouden tijdens een landelijke bijeenkomst van bibliothecarissen op 13 juni 1984. [opgetekend door Z. Mesman, niet gepubliceerd, kopie in mijn bezit]
  6. Dietvorst, C. (1984). Project bibliotheeksamenwerking en automatisering : rapportage over het verkennend onderzoek, 1 augustus 1983 – 1 januari 1984. [Breda]: Samenwerkingsorgaan Hoger Beroepsonderwijs Breda e.o..
  7. Vries, J. de (1984). Computergebruik zonder programmeren voor de (HBO)bibliotheek. Open, 16, 3, pp. 127-134.

(Vervolg: Terugblik op de HBO-bibliotheek (3): de jaren ’90 tot 2012)