Zwerfsteentoerisme (2): Gebroken Cirkel, Yde

[Bijgewerkt 02-07-2021] Zondag 14 juli 2013 was ik op de terugweg van een bezoek aan het aardkundig monument in Donderen. Halverwege de Veenweg, ten zuiden van Yde, zag ik een bordje met de aanwijzing Meisje van Yde.

Een tamelijk nieuw maar toch idyllisch fietspaadje voerde langs een bloeiende aardappelakker, omzoomd met koolzaad en andere uitbundige randbegroeiing. Zelfs het betonnen wegdek was stijlvol gedecoreerd. Later zag ik dat deze akker onderdeel is van het project Bloeiende Akkers.

Meisje van Yde

gebroken cirkel yde, juli 2013Aan het eind van het pad wachtte mij een verrassing. Een hoek van de akker was kaal gemaakt. Er lag een enorme verzameling zwerfstenen, gerangschikt in concentrische cirkels. Op een informatiezuil stond te lezen dat deze stenen een monument vormen ter herinnering aan het bekende meisje van Yde dat hier in 1897 werd gevonden. Een meisje uit prehistorie, ongeveer 16 jaar oud, dat meer dan tweeduizend jaar geleden (*) in het moeras de dood vond. Over het hoe en waarom bestaan veel vragen, misschien zullen die er ook wel altijd blijven. Maar men veronderstelt dat zij is omgebracht als een ritueel mensenoffer. Haar stoffelijke resten, die zich nu in het Drents Museum in Assen bevinden, bleven door de eeuwen heen goed bewaard in het veen. Het meisje van Yde is nu een van Nederlands beroemdste natuurlijke mummies. Door de reconstructie van haar hoofd in 1994 kreeg zij ook echt een gezicht, en verwierf zij internationale bekendheid. Het is een intrigerend verhaal waar veel kanten aan zitten. Maar ik verwijs hier graag naar andere bronnen, die daar uitgebreid op ingaan. (Zie de links onderaan)

(*) C-14 datering wees uit dat zij geleefd moet hebben in de ijzertijd, ergens tussen ca. 54 v.C. – 128 n.C.

Naamloze pingoruïne

Men is het er grotendeels over eens dat het meisje hier, op deze locatie is gevonden: in een – in 1970 gedempt – veentje, iets verderop in de akker (zie rode cirkel op de kaart). Daar is weinig of niets bijzonders te zien. Een stukje hobbelige grond, waar de gewassen het iets minder goed doen. Bandel c.s. (1995) schrijven dat het veengat op de topografische kaart van 1988 al niet meer terug te vinden was. Op een luchtfoto uit 1989 was alleen nog een bodemverkleuring te zien.

gebroken cirkel yde, juli 2013
Topografische kaart op de informatiezuil bij de Gebroken Cirkel, foto 20-07-2013. Op de kaart heb ik zelf de vermoedelijke vindplaats gemarkeerd (rode cirkel) – JHK

Op het internet zijn er nogal wat sites die als vindplaats het Stijfveen noemen, ook het Wikipedia artikel over het meisje van Yde. Volgens deskundigen als Van der Sanden (1994) en Bottema (1996) had het veentje echter geen naam. Bottema (1996) en ook Bandel c.s. (1995) vermelden dat het Stijfveen of Stiefveen feitelijk hetzelfde is als het vroegere Hooge Veen, ca. 1 km westelijker gelegen. Op oudere kaarten zou de naam Stijfveen ook wel foutief gebruikt zijn voor een ander veengat, het Boekweitenveen, dat ongeveer een halve km zuidwestelijk ligt. Het boek van Van der Sanden bevat een topografische kaart uit 1917 (verkend in 1899) waarop het Hooge Veen nog wordt aangegeven en waarop de naam Stijfveen inderdaad de plaats van het Boekweitenveen markeert. Zo te zien is dezelfde kaart gereproduceerd op de informatiezuil bij het zwerfstenenmonument. Op mijn eigen, recente topografische kaart (1: 25.000, uitgave 2005, terreininformatie van 2004) staat het Boekweitenveen correct vermeld (ten zuiden van Gebroken Cirkel). De naam Hooge Veen is vervangen door Stijfveen (ten westen van het Boekweitveen). In welk jaar of in welke kaarteditie dat is aangepast weet ik niet.

De namen van deze veengebieden leveren dus toch nog wel een paar vraagtekens. Wikipedia signaleert dat in 2006 bekend zou zijn geworden dat het meisje niet in dit naamloze veengat was gevonden, maar op een andere plaats, het al genoemde Stijfveen. Welke locatie hier precies wordt bedoeld blijft echter onduidelijk. Wikipedia gaat niet in op de relatie met resp. het Hooge Veen en het Boekweitenveen. En de juistheid van een in 2009 opgedoken ‘ooggetuigenverslag’ wordt betwijfeld (link1, link2). Toch staat bij Wikipedia nog steeds te lezen dat ‘Het Stijfveen waarschijnlijk wel de vindplaats [is] geweest.’

Het verdwenen naamloze veentje van het meisje van Yde was waarschijnlijk een zogeheten pingoruïne. Pingo’s of vorstheuvels ontstonden in de laatste ijstijd (Weichselien, 115.000 – 10.000 jaar geleden) doordat ondergrondse ijspakketten bleven aangroeien en de grond erboven omhoog drukten. Na het smelten van het ijs bleef er een meertje over met een ringvormige wal. Pingoruïne’s kunnen in omvang sterk variëren, van enkele tientallen meters tot een paar honderd meter in doorsnee. Na verloop van tijd werden ze opgevuld met zand en veen. Ook het eerder genoemde Boekweitenveen en het Ronde Veen zijn pingoruïnes (Bottema, 1996)

Foto’s

 

Gebroken Cirkel

Het kunstwerk op deze plek is ontworpen door de Derk den Boer, een Groningse beeldbouwer en landschapskunstenaar. Het werd op 21 april 2011 onthuld. De titel, Gebroken Cirkel (Broken Circle), komt sterk overeen met die van een ouder land art werk: het Broken Circle / Spiral Hill project (1971) van Robert Smithson, in zandgroeve De Boer in Emmerschans. (link1, link2). Het kan zijn dat Den Boer zich heeft laten inspireren door Robert Smithson. Maar afgezien van de naam zijn het totaal verschillende land art werken.

gebroken cirkel yde, juli 2013Het project van Den Boer heeft de vorm van een denkbeeldige cirkel. De uiterste hoek van de akker is het middelpunt. Driekwart van de cirkel ligt in het omringende bos en weiland. Het vierde kwadrant is het stukje akker met de zwerfstenen. De stenen liggen niet helemaal in concentrische cirkels, maar vormen een labyrint. Van bovenaf lijkt dit labyrint een beetje op een boom (zie schets). Den Boer verwerkte er meer dan 600 stenen in, allemaal gevonden binnen de gemeente Tynaarlo waar Yde toe behoort. Het centrum van de doolhof is een rechtopstaande steen, versierd met een cirkel van glas in drie kleuren, rood groen en blauw. Bij de ingang van het labyrint staat een informatiezuil. Er liggen een paar grote stenen bij die hier en daar door de kunstenaar glad zijn gepolijst. Hun kleur en structuur komen daardoor goed uit. Het grootste exemplaar heeft het formaat van een driezitsbankje. Er is een holte in waar je prima kunt zitten, als in een wat harde fauteuil. Een prachtige rode graniet met platte kant functioneert als tafel. In een andere rode steen – volgens Derk den Boer waren het twee helften van één steen – is een tekst gegraveerd: Gebroken Cirkel . De weg naar binnen in het labyrint van zwerfstenen nodigt uit tot bezinning op de essentie van het leven.

Je kunt op verschillende manieren naar dit kunstwerk kijken. Het is in de eerste plaats bedoeld als een gedenkteken, een aanknopingspunt voor een historisch en archeologisch verhaal. Maar voor de kunstliefhebber kan het ook een interessant voorbeeld zijn van land art. En de toevallig passerende recreant ziet hier misschien vooral een leuke pauzeplek. Als zwerfsteentoerist heb je eigenlijk twee brillen op. Aan de ene kant is er de focus op stenen, de terreingesteldheid en andere geologische bijzonderheden. Maar zwerfstenen zijn bij uitstek dragers van verhalen. Hun eigen reisverhaal, over hoe zij tijdens de voorlaatste ijstijd (Saalien, zo’n 200.000 jaar geleden) hier terechtkwamen. Meegevoerd onderin enorme gletsjers vanuit Scandinavië of het Oostzeegebied. Daarnaast zijn er de verhalen over hoe mensen vroeger met zwerfstenen in de weer zijn geweest, en dat ook vandaag de dag nog doen. Dat kan gaan over hunebedbouwers en Drentse keienkloppers, over prehistorische stenen werktuigen of over onderzoek van gidsgesteenten en zwerfsteenfossielen. Of over hedendaagse kunst.

Zaterdag 20 juli kwam ik voor een tweede keer langs, om nog een paar details te checken. Ik bleef er ongeveer twee uur. Aan belangstelling voor het monument was geen gebrek, met het mooie weer was iedereen erop uit. Terwijl ik aan de stenen tafel zat met mijn lunchpakketje, zag ik hoe een gezin druk doende was met een wandeling door het labyrint. De man vertelde dat er 295 stappen nodig waren om de doolhof geheel te doorlopen. Toen ik wat later de bloeiende akker fotografeerde werd ik aangesproken door een jong stel, zo te zien zeer verliefd. Of ik met hun smartphone ook even een foto van hen wilde maken, tussen de bloemen? Natuurlijk. Achteraf bedacht ik dat ik hen ook het beschilderde fietspad 100 m verderop had moeten laten zien… Daarna had ik een lange conversatie met een ouder echtpaar, allebei tachtigers, die op hun e-bikes nog regelmatig erop uit gingen. Maar er waren ook momenten dat ik daar even alleen was. De doolhof veranderde in een omgekeerde oase. Een klein, stil en stenig stukje grond langs een betonnen fietspad, omringd door bos, weiland en een haag van koolzaad. Een mooie plek. De tekst op de grote steen kwam als vanzelf weer boven.

Bereikbaarheid

Vanaf de Veenweg of Hondstong aan de westkant van Yde de bordjes Meisje van Yde volgen. Wandelaars kunnen vanuit Yde de Kerkweg nemen, grotendeels een zandpad. En halverwege de Hondstong loopt een bospad parallel aan de weg tot bij het monument.

Meer:

  • Bandel, J., Brennan, A., Halice, H., Meulen, K. van der, Nicolay, J., Rooke, M., … Wiggers, M.(1995). Speurtocht naar de vindplaats van ‘het meisje van Yde’ (Dr.). Paleo Aktueel 6: archeologie in 1994, 94-95. ISBN 903670510X.Bottema, S (1995). Het ontstaan van het veentje van het meisje van Yde. Paleo Aktueel 6: archeologie in 1994, 96-98. ISBN 903670510X.
  • Bottema, S (1996). De Hondstong en de rustplaats van het meisje van Yde. Het Drentse Landschap, 9, 5-11. ISSN 1380-3263. [Special over de het natuurgebied De Hondstong] (PDF)
  • Braakman, W. (2002). Het meisje van Yde. Westerheem : tweemaandelijks orgaan van de Archaeologische Werkgemeenschap voor Westelijk Nederland, 51, 194-203. ISSN 0166-4301 (PDF)
  • Land art contemporary: Robert Smithson: Broken Circle / Spiral Hill.
    Ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van dit kunstwerk werd van 17 september – 27 november 2011 een grote tentoonstelling in Emmen georganiseerd
  • Marijnissen, H. (2011). Na veertig jaar is de Emmer cirkel gesloten. Trouw, 25 oktober. Artikel n.a.v. de dood van Robert Smithson.
  • Nederland in 12 moorden: een mensenoffer in Yde. Uitzending gemist 29/8/2011 , NTR. Commentaar van Jan Blokker en zoons.
  • Opening van het fietspad en het kunstwerk Gebroken Cirkel, 21 april 2011 (video)
  • Sanden, W. van der ( 1994). Het meisje van Yde. Assen: Drents Museum. ISBN 9070884615.
  • Woltinge, I. (2011) Pingoruïnes als bron voor archeologisch onderzoek: feit of fictie? Vitruvius, 15, 26-30 (link1, link2).

Vervolg van: Zwerfsteentoerisme (1) / Vervolg: Zwerfsteentoerisme (3): Zwerfsteneneiland Maarn

.