Architectuur: DUO Kempkensberg, Groningen

[Bijgewerkt 31-01-2023] – Gebouw X van Hogeschool Windesheim, waar ik tot 2012  werkzaam was, werd gekozen tot het BNA gebouw van het jaar 2011 (link). Een opsteker voor Windesheim en architectenbureau Broekbakema. Maar mijn persoonlijke interesse gaat uit naar het nieuwe gezamenlijke onderkomen voor de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) en de Belastingdienst – kortweg Kempkensberg- in Groningen. [zie Foto’s onderaan deze pagina].

Het DUO-gebouw staat bij mij praktisch om de hoek, op een paar honderd meter afstand. Goede kans dus dat ik lichtelijk vooringenomen ben. Maar Groningen heeft een naam op te houden als het gaat om eigentijdse en eigenzinnige bouwkunst. Voor mij heeft elk nieuw gebouw dat in die traditie past dan al gauw een streepje voor. Het moet gezegd, het door Van Berkel en Bos (UNStudio) ontworpen DUO-gebouw is een bijzonder gebouw. In mijn ogen net zo opmerkelijk als het gebouw van de Nederlandse Gasunie (link), (ontworpen door Alberts en Van Huut, 1994), dat in 2007 door de lezers van dagblad Trouw nog werd verkozen tot mooiste gebouw van Nederland.

Duo augustus 2011, vanaf Helperzoom
Links en rechts vooraan: twee oude kantoorgebouwen, die op het punt staan te worden gesloopt. Rechts achter: het nieuwe DUO-gebouw. Groningen, augustus 2011, gezien vanaf de Helperzoom.

De vesting van de Gasunie, ook bekend als de Apenrots (*) domineert de zuidwestkant van Groningen. De zuidoostkant waar vroeger de vijf pijpen van de voormalige Hunzecentrale de skyline bepaalden wordt nu gemarkeerd door de DUO-toren of het cruiseschip zoals het gebouw door de Groningers is gedoopt. (De gelijkenis met de dekopbouw van een modern cruiseschip – zoals bijvoorbeeld de Oasis of the Seas (link) – is inderdaad treffend.

(*) In de  architectuur zijn er meer gebouwen met de bijnaam ‘apenrots’ (link)

Het is intussen wel duidelijk dat deze aanwinst bij de meeste Stadjers veel bewondering oogst. Tijdens de jaarlijkse Dag van de Architectuur op 24 juni dit jaar won DUO meteen de publieksprijs voor het mooiste gebouw van Groningen. Al eerder, op 11 februari 2009, viel ook de projectorganisatie (DUO2 geheten) in de prijzen: de Nederlandse Bouwprijs in de categorie Integraal ontwerpen en bouwen. Het is eigenlijk het tweede grote ontwerp dat het architectenduo Ben van Berkel en Caroline Bos voor Groningen maakte. Hun plan voor het toekomstige Forumgebouw in de binnenstad haalde de definitieve selectie niet. De keuze viel in 2007 op een ontwerp van NL Architects, dat sindsdien bekend staat als de piramide met sleutelgat. Rond het Forum bestaan echter nog steeds allerlei onzekerheden. Achteraf gezien kun je zeggen dat het DUO gebouw voor UNStudio een betere kans is geweest.

Het complex bestaat uit twee torens, een hoge (92 m) en een lage (42 m), die in elkaar overlopen. Het DUO-gebouw is zelfs hoger dan de Gasunie (89 m) en na de Martinitoren (97 m) het hoogste gebouw van Groningen (link). Het grondplan ziet eruit als een vervormd cijfer 8. Die 8-vormige lus, lemniscaat of Möbiusring (link1, link2) is een veel voorkomend element in Van Berkels ontwerpen. Wat het meest in het oog springt is de gevel met zijn witte vinnen of ribben tussen de verdiepingen. Die vinnen zijn er niet zomaar, ze hebben een belangrijke functie voor de klimaatregeling (link1, link2). In de winter weerkaatsen ze daglicht naar binnen, ’s zomers werken ze juist omgekeerd, als zonwering. Dat scheelt energiekosten. De vinnen dempen bovendien de windval langs het gebouw. Op die manier zorgen ze voor enige beschutting van het aangrenzende Sterrebos, het oudste park van de stad. De vinnen bepalen vooral ook het uiterlijk. Ze accentueren de bouwlagen en creëren een fantastisch lijnenspel rondom beide torens.

Van Berkel en Bos maakten in 1996 naam met hun ontwerp voor de nieuwe Erasmusbrug – de Zwaan – in Rotterdam. Het bleek al gauw een buitengewoon sterk beeldmerk voor de stad. De DUO toren op de Kempkensberg heeft misschien niet diezelfde impact als die reusachtige Rotterdamse pyloon. Maar hij is in mijn ogen net zo elegant en fotogeniek. Mooi? Dat klinkt een beetje oppervlakkig. Voor het gewone publiek of de toevallige voorbijganger is dat echter het voornaamste criterium: vind je een bouwwerk mooi of niet? Vanaf de buitenkant heb je immers geen zicht op bijzonderheden achter de gevel. In een interview (2002) laten Van Berkel en Bos weten dat de kwalificatie ‘mooi’ geen recht doet aan de gelaagdheid, de complexiteit van hun werk. Van Berkel: ‘Dit is niet een gebouw met drie of vier façades. Dit is een gebouw met honderd façades’. Tijdens een rondleiding voor buurtbewoners (16 april 2011), kregen we iets meer te horen over die minder zichtbare complexiteit. In het project blijken drie eigentijdse trends te zijn verwerkt.

DUO is een van de eerste nieuwbouwprojecten van de Rijksgebouwendienst die met publiek-private samenwerking (PPS, link) is aanbesteed. Het project wordt uitgevoerd door een consortium (onder de naam DUO2) dat niet alleen verantwoordelijk is voor het ontwerp en de bouw, maar ook voor de financiering, het onderhoud en de facilitaire diensten (DBFMO). Een integrale benadering dus.

Duurzaamheid is een ander belangrijk thema. Daar is bij de vormgeving van het DUO complex op verschillende manieren aandacht aan besteed. Er is zelfs rekening mee gehouden dat de kantoren in de toekomst kunnen worden omgebouwd tot woningen (link). Overigens scoort ook Windesheim met gebouw X hoog op de duurzaamheidsladder. In een competitie van Vara’s Vroege Vogels en tijdschrift De Ingenieur voor het duurzaamste gebouw van 2011 stond gebouw X bij de vier genomineerden (link).

Windesheim gebouw X, aug. 2011
Hogeschool Windesheim, gebouw X. Zwolle, augustus 2011

Een derde trend is dat het gebouw helemaal is ingericht volgens de principes van Het Nieuwe Werken (HNW). In DUO-termen heet dat ‘procesgericht huisvesten’. De 20e eeuwse kantoortuin heeft plaats gemaakt voor een hypermoderne Virtuele Desktop Infrastructuur. Maar HNW kan ook worden uitgelegd als een eufemisme voor stevige bezuiniging op de kantoorinrichting. Voor de ongeveer 1900 medewerkers zijn er 1450 flexplekken. Medewerkers kiezen per activiteit een passende werkplek. Niet iedereen is daar even blij mee, zo was in het nieuws te lezen. Het zal waarschijnlijk even wennen zijn. Mij trof nog een huiselijk detail: de eenvoudige rolgordijntjes waarmee per raam de gewenste zonwering kan worden geregeld. Als daar tenminste overeenstemming over is…

Wanneer je de genoemde gebouwen (Gebouw x, Gasunie en DUO) op een rijtje zet duiken nog een paar andere aspecten op. Gebouw X heeft ondanks zijn x-vormige gevelpatroon de gedaante van een conventioneel rechtlijnig blok, een kubus. Wel een hele mooie. Die kubus, die rechtlijnigheid is ver te zoeken in het unieke, gestroomlijnde DUO-ontwerp. Beide gebouwen illustreren een discussie in de architectenwereld tussen ‘box’ en ‘blob’. (link). De opkomst van gecomputeriseerde technieken in de jaren negentig maakte het voor architecten mogelijk om experimentele bouwwerken te ontwerpen met buitenissige, vaak ronde vormen (blobitecture). Zonder die nieuwe technieken had UNStudio het DUO gebouw niet kunnen realiseren. Maar Van Berkel is wars van dogma’s:

‘…perhaps herein lies the secret of our architecture. We use the grid, we use the Box and the Blob. This doesn’t bother us. Lots of people believe that the Blob and Box stand irreconcilably at opposite ends of the scale and the architect can only decide on one or the other. I really would like to liberate architecture from this stylistic discussion.’ (Van Berkel in een interview in Crystal Talk (Swarovski/Baunetz), link)

Gasunie
Gasuniegebouw. Groningen, augustus 2011

Het DUO ontwerp wordt in veel commentaren ‘organische’ architectuur genoemd (link). Wat met ‘organisch’ wordt bedoeld is echter lang niet altijd duidelijk.

Op het eerste gezicht lijkt het te gaan om de uiterlijke vorm van gebouwen. Die zou geïnspireerd zijn door of verwijzen naar de levende natuur. Ook het Gasuniegebouw van architecten Alberts en Van Huut staat als ‘organisch’ bekend. Nog specifieker, als ‘antroposofische’ architectuur vanwege bepaalde stijlkenmerken, naar het voorbeeld van het tweede Goetheanum. Met name het gebruik van de Gulden Snede en de vijfhoek (schuine muren, afgeschuinde hoeken), toepassing van regenboogkleuren, etc. Maar bij nader inzien blijkt die uiterlijke vorm helemaal niet zo eenduidig of typerend te zijn.

De term ‘organische architectuur’ werd in de jaren ’50 bedacht door de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright. Volgens Wright moest ‘organische architectuur’ meer gezien worden als  een filosofie dan als een bepaalde bouwstijl. Zijn ontwerpen konden heel verschillend zijn, maar waren wel gebaseerd op dezelfde organisatieprincipes. Centraal in zijn werk stond het principe ‘form (ever) follows function’, dat zijn leermeester, Louis Sullivan, had geformuleerd. Wright ging daarin nog een stap verder: ‘form and function are one’. Naast architectonische idealen spelen tegenwoordig ook duurzaamheid, ecologische uitgangspunten en technieken een rol. En het algemene streven naar goed toegankelijke, goed georganiseerde gebouwen waarin mensen zich prettig voelen en goed met elkaar kunnen samenleven en -werken.Van Berkel in hetzelfde Baunetz-interview (in mijn eigen weergave): ‘Gebouwen moeten communiceren. Ze moeten een nabeeld oproepen. Een beeld dat je bijblijft, net als bij een goed boek of een mooie film. Ik zou willen dat mijn gebouwen een indruk achterlaten van “Wow!” ‘. Misschien hebben alle drie genoemde gebouwen daar een raakpunt.

Meer

*

Foto’s (2011)

 

Toevoegingen:

Meer foto’s: Duo Kempkensberg: update (1) ; Duo Kempkensberg: foto’s 2011 ; Duo Kempkensberg: foto’s 2012-2013 ; Duo Kempkensberg: (update 2) sloop oude kantoortorens (2013–2014).

[18-01-2015] Blogpost DUO Kempkensberg: locatie met historie. De Kempkensberg is een plek met veel geschiedenis. Een overzicht van bijeen gesprokkelde wetenswaardigheden over de omgeving van het DUO gebouw.

.